गुठी किसान र जमिन अधिकार

विश्वास नेपाली

वर्षाैदेखिको गुठी समस्याले ग्रसीत रसुवा हाकुका गुठी पीडित जेठ २१ गते आफ्नो नाममा रातो पुर्जा पाउँदै निकै खुसी देखिए । रसुवा सरदमुकाम धुन्चेमा आयोजित एक कार्यक्रमबीच गुठी पीडित किसानहरूलाई मोही पुर्जा वितरण गरिदाँ उनीहरू पुर्जा लिनको लागि हाकुदेखि धुन्चे आइपुगेका थिए । वर्षाैपछिको प्रसायमा गुठी पीडित किसानहरूले आफूले जोतभोग गर्दै आएको गुठी जग्गाको मोही पुर्जा पाएका हुन् । 

गुठी समस्याले हाकुका ५०० भन्दा बढी परिवार पीडित छन् । भएभरको जमिन गुठीको नाममा हुँदा हाकुबासी सुकुमबासी सरह छन् । जमिन छ, खेतीपाती पनि गरिन्छ तर जमिनको स्वामित्व छैन, यो समस्या निकै पुरानो हो । जीविका धान्ने त्यही मात्र आधार भएको किसानसँग स्वामित्व (लालपुर्जा) आफ्नो नाममा नहुँदा समस्यामा छन् । जग्गाको स्वामित्व लिनको लागि १२ वर्षदेखि सङ्घर्ष गरिरहेका छन् ।

६० परिवारलाई कार्यक्रमको अवसरमा पुर्जा वितरण गरिएको थियो । त्यसपछि क्रमशः गरी हालसम्म ९० परिवारलाई पुर्जा वितरण गरिसकिएको छ । गुठी पीडित किसानहरूसँग आफ्नो कुनै पनि प्रमाण पुर्जा नहुँदा वर्षाैदेखि दुःख भोग्दै आएका छन् । भूमि अधिकार मञ्च र गुठी पीडित किसानहरूको १२ वर्ष लामो सङ्घर्षपछि आफ्नो हातमा रातो पुर्जा पाएका छन् । किसानहरूले पाएको पुर्जा भोगबन्धकी राख्ने, एकअर्कामा हक हस्तान्तरण गर्न, नयाँ घर निर्माण गर्नको लागि सम्झौता गर्न र ऋण लिन लागिको भने लागि मिल्ने हुन्छ । 

पुर्जा पाएपछि किसानहरूलाई आफ्नो बसोबास गरेको र हकभोग गरेको जग्गाको अधिकार लिनको लागि सुनिश्चितता प्रदान गरेको छ । सबै किसानको हातहातमा पुर्जा दिलाएरै छाड्ने नवनिर्वाचित गाउँपालिकाका बुचुङ तामाङले बताए । यस्तै यो कार्यमा सहयोग गर्ने प्रमुख जिल्ला अधिकारी चोमेन्द्र न्यौपानेले पनि बताएका छन् । जिल्लाका सबै राजनीतिक दलका प्रतिनिधिहरु पनि यस प्रति सकारात्मक छन् ।  

रसुवाको हाकु जिल्ला सदरमुकामबाट आमुने–सामुने भएपनि विकास निर्माणको हिसावले धेरै विकट मानिन्छ । पुरै भिरालो जमिन, भिरालो र पाखोबारी, वर्षमा मुस्किलले २ मात्र अन्न बाली हुने र थोरै अनाज उत्पादन हुने भएकाले यहाँको किसानहरूलाई विहान बेलुकी छाक टार्न पनि वर्षभरी पुग्दैन । सदरमुकाम धुन्चेबाट हाकु पुग्न पुरै एक दिन लाग्छ । सिधैं ओरालो बाटो झरेर त्रिशुली खोला पुग्ने र त्यसबाट ठाडैं उकालो यात्रापछि मात्र हाकु पुग्न सकिन्छ । 

साविकको हाकु गाविसको वडा नं. २ देखि ७ सम्म ६ वटा वडाका पुरै मानिसहरू वर्षाैदेखिको गुठी समस्याले पीडित छन् । राज्यको नागरिक भएर पनि नागरिक सरहको अधिकार उपभोग गर्न नपाएकोमा उनीहरू दुःखित् छन् । त्यस्तो विकट ठाउँमा स्थानीयले खनी ख्रोसी दुःखजेलो गरी आफू र परिवारको जीविका धान्दै आएको जग्गा कसरी काठमाडौंमा रहेको स्यम्भु घ्याङ् गुठीको नाममा दर्ता हुन पुग्यो किसानहरू जानकार छैनन् । 

पुर्जा पाएपछि किसानहरूलाई आफ्नो बसोबास गरेको र हकभोग गरेको जग्गाको अधिकार लिनको लागि सुनिश्चितता प्रदान गरेको छ ।

गुठी समस्या किसानहरूलाई रोग नै सावित भएको छ । त्यही जग्गामा घर छ, त्यही जग्गामा आफ्नो र परिवारको जीविको अडिएको छ । त्यहीँ जग्गाबाहेक अन्त कतै रैकर जग्गा जमिन छैन । यस्तो समस्याले पुस्तौंदेखि ग्रसित हुँदै आएका हाकुबासीको भूमि हक सुनिश्चित गर्न गराउनको लागि २०६२ सालदेखि जिल्ला भूमि अधिकार मञ्चले सहयोग गर्दै आएको थियो । त्यही अभियानमार्फत हाकुबासीले सङ्घर्ष सुरु गरी आफ्नो जग्गाको अधिकारको लागि गाविसदेखि सिंहदरबारको ढोकासमेत ढक्ढक्याउन पुगे । धेरै पटक मन्त्री प्रधानमन्धीलाई पनि आफ्नो दुःख सुनाए । तर, गुठी जग्गासम्बन्धि एक मुद्दा सर्वाेच्चमा तत्कालिन अवस्थामा विचाराधिन अवस्थामा रहेकाले किसानको पक्षमा निर्णय हुन सकेको छैन । यसरी राज्यबाट समेत हाकुबासी गुठी पीडित ठगिएका छन् । हाकु गाविसबासी गुठी पीडितसँग आफ्नो नाममा कहीँकतै रैकर जमिन छैन । भएको जमिन सबै गुठीको नाममा भएकाले उनीहरूले सुकुमबासी जस्तै जीवन विताउन बाध्य भएका हुन् । 

भूकम्पपछि हाकुमा डरलाग्दा पहिरो गयो । हाकुबासी थातथलोबाट विस्थापित हुन पुगे । त्यहाँबाट उनीहरू विस्थापित भई सदरमुकाम धुन्चे क्षेत्र आसपास आइ अस्थायी घर टहरा बनाई बसोबास गरिरहेका छन् । उनीहरू पुनः हाकु नै फर्केर घर बनाइ बस्न चाहे पनि भत्केको घर निर्माण गर्नको लागि सरकारले घर बनाउन दिने अनुदान सम्झौता गराएको छैन । किनकी उनीहरूसँग लालपुर्जा थिएन । सरकारले पहिलो चरणमा ल्याएको अनुदानसम्बन्धि कार्यविधिमा लालपुर्जा हुनुपर्ने अनिवार्य सर्त राखिएको थियो । यसको विषयमा भूमि अधिकार मञ्चले राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरण र नेपाल सरकारका विभिन्न मन्त्रीहरूलाई समेत भेटी समस्या सुनाउने, ज्ञापन पत्र बुझाउने र अनुदान दिने प्रक्रिया सरल बनाउन सुझावहरू पेश गरेपछि भने अहिले लालपुर्जा नभएपनि छिमेकी संधियारहरूको रोहबरमा गाविस वा वडा कार्यालयले सम्झौता गर्न सकिने व्यवस्था गरेको छ । यो पनि आफ्नो नाममा लालपुर्जा नभएका परिवारको लागि पनि एउटा खुसीको विषय हो । 

हाकुबासीसँग आफ्नो नाममा लालपुर्जा नभएर विभिन्न अवसरबाट वञ्चित हुने अवस्था आएपनि भूमि अधिकार मञ्चको समन्वय तथा सहजीकरणमा जिल्लामा माननीय सांसद्हरू, मालपोत, स्थानीय अधिकारीहरूको पनि सहयोगमा गुठी संस्था र स्यम्भु घ्याङ् गुठीका सञ्चालकहरूसँग पनि बरोबार छलफल गरी सहमति प्राप्त भएपछि मात्र यो लालपुर्जा बनाउने र किसानको अधिकारलाई सुरक्षित गर्ने अभियान अघि बढाउन सकिएको हो । यस कार्यमा माननीय सांसद्हरूलगायत भूमि अधिकार अभियानलाई अगुवाहरूको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको छ भने यो प्रक्रियालाई चाडैं कार्यान्वयमा लग्नको लागि स्थानीय अधिकारी प्रमुख जिल्ला अधिकारी, स्थानीय विकास अधिकारी र मालपोत प्रमुखको पनि उत्तिकै भूमिका रहेको छ ।

गुठी समस्याले हाकुका ५०० भन्दा बढी परिवार पीडित छन् । भएभरको जमिन गुठीको नाममा हुँदा हाकुबासी सुकुमबासी सरह छन् । जमिन छ, खेतीपाती पनि गरिन्छ तर जमिनको स्वामित्व छैन, यो समस्या निकै पुरानो हो ।

हाकुबासीले लामो समयदेखि गुठीलाई कुत तिरेका थिएनन् । यसअनुसार हरेक वर्ष जोडिदैं गएको कुतको दायरा ठूलो भएको थियो । जुन गरिब किसानहरूले तिर्न सक्ने अवस्था थिएन । भूमि अधिकार मञ्च र सांसद्को पहलमा कुत रकममा भारी छुट गराइयो । हरेक परिवारले ५ हजार रुपियाँ मात्र तिरे पुग्ने व्यवस्था गराइयो । यसले किसानलाई धेरै राहत मिल्यो भने । त्यही रकम तिर्नको लागि स्थानीय एक संस्था असाहाय बालबालिका सहयोग केन्द्रले आर्थिक सहयोग उपलब्ध गराएको छ । 

हाकुबासी यतिबेला सदरमुकाम धुन्चेबाट क्रमशः आफ्नै पुरानो गाउँ फर्कदैछन् । उनीहरू वडा कार्यालयसँग नयाँ घर बनाउनको लागि अनुदान सम्झौता गरी घर बनाउन सुरु गर्ने सोंचमा पनि छन् । उनीहरूलाई गाउँपालिकाले नयाँ घर निर्माण प्रक्रियामा सघाउनुपर्छ । योसँगै हाकुबासीको जीविकोपार्जन र आफूबसोबास गरिरहेको जग्गाको अधिकार दिलाउनको लागि स्थानीय तहले पनि मुख्य भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने आवश्यकता छ र भूमि अधिकार मञ्चले त अगुवाई गरीररहने नै छ ।